23 Eylül 2020 tarihinde National Geographic dergisinin Bilim başlığı altında şöyle bir başlık yayımlandı: Diğerlerine hiç benzemeyen bir deniz bilimleri laboratuvarının içini görün: OceanXplorer. İlgili yazıda, petrol araştırması yapmak üzere tasarlanmış OceanXplorer isimli geminin donanımsal olarak iyileştirme (retrofit) çalışmaları sonucu, yüzen bir deniz araştırma merkezi ve bir medya prodüksiyon stüdyosu olarak sahneye ilk çıkışı ilan ediliyordu. Bu yazıyı özetlemek yerine OceanXplorer gemisinin de ait olduğu OceanX projesi ve proje kapsamındaki deniz araçlarının özelliklerine kısaca değinmek istiyorum.
OceanX, okyanusların keşfi ve bu keşiflerin mümkün olduğu kadar çok kişiye ulaşmasını hedefleyen bir görev olarak kendini tanımlıyor. Birçok bilim ve medya kuruluşu ile ortak çalışmalar yürütmekte ve aslında biz bu çalışmaların ürünlerini 2018 yılından beri farklı şekillerde görmekteyiz. OceanX ve şimdiye kadar yapılmış olan ortak çalışmalar ile ilgili tüm bilgilere daha detaylı olarak OceanX sayfasından ulaşabilirsiniz. Bu yazı, OceanX görevi bünyesinde kullanılan deniz araçlarının özelliklerinin gözden geçirilmesi şeklinde ilerleyecektir. OceanX görevi kapsamında 2 gemi (aR/S Alucia ve R/S OceanXplorer1) ve 2 denizaltı (Nadir ve Neptune) kullanımı öne çıkmaktadır.
Şekil 1: R/S Alucia, bordadan genel görünümü (http://www.oceanx.org/ship/).
Kullanılan deniz araçlarına kısaca bakalım: R/S Alucia, 1974 yılında inşa edilmiş, 56 metre boyunda, 12 m genişliğinde, 5,4 m su çekimine sahip ve ortalama hızı 10 bknot olan çelik gövdeli bir keşif ve araştırma gemisidir (Şekil 1). 1000 metre derinliğe kadar inebilecek ve 6 ila 8 saat süreli dalış yapabilecek, her biri 20bin lümen ışık gücüne sahip (60 Watt’lık standart bir ampul 800 lümen ışık gücüne sahiptir) 4 ışık kaynağı ile donatılmış ve bilimsel araştırmalar için kullanılabilecek robot kol ünitesi ile örneklerin toplanabileceği bir platforma sahip olan 2 adet denizaltı içermektedir: Triton 3300/3 (Şekil 2) ve Deep Rover 2. Triton 3300/3, 2 yolcu ve 1 pilot kapasitesine; Deep Rover 2 ise 1 yolcu ve 1 pilot kapasitesine sahiptir.
Şekil 2: Triton 3300/3 denizaltısının (a) ön ve (b) sol görünüşleri (http://www.oceanx.org/submersibles/).
R/S Alucia ek olarak, teknik dalış ve sualtı operasyonlarına uygun bir platform ve hava operasyonları için de bir helikopter pistini de bünyesinde bulundurmaktadır. Deniz araçlarının kısaca özetlendiği bu metnin ötesinde daha birçok özelliğe sahip geminin detaylı bilgileri için teknik bilgi dokümanına bakabilirsiniz.
Bu projede kullanılan gemilerden diğeri olan OceanXplorer ise en ileri teknolojileri bünyesinde barındıran, okyanus keşifleri, deniz araştırmaları ve sonuçlarını geniş kitlelere ulaştırabilmek amacını güderek 2010 yılında inşa edilmiş 85,3 metre boyunda, 18 m genişliğinde, 7,7 m su çekimine sahip bir keşif ve araştırma gemisidir1 ve farklı amaçlar için tasarlanmış ıslak ve kuru olmak üzere toplamda 4 adet laboratuvar bulundurmaktadır (Şekil 3). Bu laboratuvarlar, mikroskobik deniz canlılarından daha büyük deniz canlılarına kadar farklı ebatlardaki deniz canlılarını incelemek amacıyla donatılmışlardır. Deniz ortamı değişkenlerini ölçmek ve kayıt altına almak gibi farklı bilimsel amaçlar için kullanılmakta olan sensörler dışında deniz tabanının taranması ve görselleştirilmesinde faydalanılan çok ışınlı (multi-beam) sonara da sahiptir. Kongsberg EM 712 modeli 40-100 kHz frekans aralığını kullanarak 3600 metre derinliğe kadar dip taraması yapabilmekteyken, EM 304 modeli 30 kHz frekansını kullanarak 7000 metre derinliğe kadar dip taraması yapabilmektedir.
Şekil 3: R/S OceanXplorer, bordadan genel görünümü (https://oceanxplorer.oceanx.org).
OceanXplorer araştırma gemisinin denizaltıları olan Nadir ve Neptune, 2 yolcu ve 1 pilot kapasitesi ile 1000 metre derinliğe kadar inebilmektedir. Her ikisi de deniz altı ortamını bilimsel hassasiyette gözlemleyebilmek ve kayıt altına alabilmek için 360 derece sanal gerçeklik kameraları ve gerektiğinde örnek alabilmek için 7 fonksiyonlu robot kollar ile donatılmıştır. Keşif ve araştırma gemisinin bünyesinde yer alan ve uzaktan kumanda edilebilen deniz aracı (Argus ROV) 6000 metre derinliğe kadar inebilmekte, 360 derece görüş açısına sahip kameraları ve 7 fonksiyonlu robot kolu deniz tabanında yer alan yüksek sıcaklıktaki hidrotermal kaynaklar ve su altı volkanlarından örnekler alabilmektedir. OceanXplorer gemisinde bulunan otonom sualtı aracı (Remus AUV) ise 6000 metre derinliğe kadar inebilmenin yanı sıra yüksek çözünürlüklü kameraları ile bulunduğu ortamı kayıt altına alabilmekte, yan taramalı ve çok ışınlı sonar ile deniz tabanı haritasını çıkarabilmekte, akustik dopler akıntı profilci (ADCP) cihazı ile ses dalgalarının yayılım prensibini kullanarak akıntı hızını ölçebilmekte ve örnekleme aracına da sahip iletkenlik-sıcaklık-derinlik (CTD-S) cihazı ile deniz ortamının fiziksel değişkenlerini tespit ederek örnekleme yapabilmektedir.
Böyle kapsamlı bir teknik alt yapıya sahip olan ve deniz teknolojisini, deniz ve okyanusların keşfi için, deniz bilimleri adına kullanan ve kullanacak olan OceanX görevi ve paydaşlarının gerçekleştirmiş olduğu ve gerçekleştireceği keşif ve araştırma çalışmaları için şu sayfayı takip edebilirsiniz: https://oceanxplorer.oceanx.org
aR/S: Research/Survey Vessel – Araştırma Gemisi
bKnot: Denizcilikte kullanılan hız birimi
(https://bilimgenc.tubitak.gov.tr/makale/neden-denizcilikte-hiz-birimi-olarak-knot-kullaniliyor)
Sevil Deniz YAKAN DÜNDAR, Dr. Öğr. Üyesi yakans@itu.edu.tr İstanbul Teknik Üniversitesi Gemi İnşaatı ve Deniz Bilimleri Fakültesi
